Sherlock Holmes’u Kandıran Küçük Kızlar

Külyutmaz dedektif Sherlock Holmes romanlarının yazarı Conan Doyle’un düşünsel yaşamında küçük kız çocuklarının çok önemli bir yeri var. Spiritüalist inanışı başlatan aldatmacanın altında iki kız kardeşin zekice oyunlarının yattığını ve Sir Arthur Conan Doyle’un bu harekete gönülden bağlı olduğunu daha önceki yazımızda anlatmıştım. Yazarın kariyerinin belki de en yüz kızartan, insanların kendisine bıyık altından gülmesine yol açan olay, nam-ı diğer Cottingley Perileri vakası, da iki küçük kız çocuğunun fotoğraf çekmeye merak salması ile başlıyor. Toplamda beş fotoğraftan oluşan Cottingley Peri serisi fotoğrafların 1919’da ortaya çıkışından sonra bir süre gündemde yer ediniyor. 1920’lerin ortalarında ise önemini yitirerek tarihin sayfalarında iyi bir eğitsel kaynak olarak yerini alıyor.

Cottingley Deresinin günümüzdeki görünümü ©WikiCommons

Perilerin Ortaya Çıkışı
Elsie Wright ve Frances Griffiths İngiltere’nin Cottingley kasabasındaki evlerinin yakınlarında beraber zaman geçirmeyi seven iki kuzen. Elsie ve Frances’in en sevdiği eğlence evlerinden bir taş atımı uzaklıktaki derede oyun oynamak. Kızların anneleri derede oynanan bu oyunlardan çok haz etmiyor. Kızların eve sürekli ıslak kıyafetlerle gelmeleri karşısında söylenen annelerine yanıtları hep aynı: “Perileri görmeye gidiyoruz.”

Elsie, ebeveynlerini kendilerine inandırmak için perilerin fotoğrafını çekmenin iyi bir fikir olduğunu düşünüyor ve amatör fotoğrafçı babasından fotoğraf makinasını istiyor. Zamanın makinaları bugün sahip olduğumuz modern dijital kameralar gibi değiller. Plakalara çekim yapıyorlar ve plakalar çok kıymetli. Elsie’nin babası bu kıymetli plakaların kullanılmasına bir süre ayak diriyor. Ancak kızının ısrarlarına dayanamayan baba, hangi kız babası dayanabiliyor ki?, kızına Midg fotoğraf makinasını ve bir adet fotoğraf plakasını veriyor. Babasının cömertliğine çok sevinen Elsie, Frances ile birlikte derenin kenarına gidiyor ve plakayı kullanıyorlar.

Midg No. 1 serisi fotoğraf makinası. Periler bu makinanın bir benzeri ile çekilmişler. Perileri fotoğraflamakta kullanılan makina şu anda İngiltere Ulusal Medya Müzesinde bulunuyor. © Historic Camera

Fotoğraf plakalarında günümüz makinalarının LCD ekranlarının aksine görüntünün ortaya çıkması için plakaların banyo edilmesi gerekiyor, tıpkı eski 35 mm filmleri karanlık odalarda banyo ettiğimiz gibi. Elsie’nin babası plakayı uzun süre* banyo etmiyor. Fotoğraf banyo edildiğinde Frances’ın önünde dans eden 4 peri görenleri hayrete düşürüyor. Yazar 1920 yılında ünlü Strand dergisinde perilerle ilgili yazdığı ilk makalede çocukların fotoğrafları ilk görüşlerindeki heyecanını şu sözlerle aktarıyor:

Anlatılanlara göre babanın fotoğrafları banyo edeceği gece kızlar o kadar heyecanlıymışlar ki bir tanesi zorla küçük karanlık odaya girmiş. Çözelti içinde perilerin şekillerinin belirdiğini gördüğünde kapının önünde kalbi heyecanla çarpan diğer kıza “Alice, Alice periler plakanın üstündeler – onlar plakanın üstündeler!” heyecanla bağırmış[1].

Elsie, Frances ve aile bu sıradışı olayı duyurmak için hiç çaba sarf etmiyor. Elsie’nin annesi 1919 yılında katıldığı bir Teosofist** bir toplantıda fotoğrafları “Peri Hayatı” isimli bir konuşma yapan bir konuşmacıya göstermesiyle birlikte ünlü yazarın peşini ölümünden çok sonra dahi bırakmayacak, Türkiye’den bir Sherlock hayranını yazı yazmaya itecek aldatmaca başlamış oluyor.

Midg No. 1 kamera ile Elsie’in çektiği ilk fotoğraf. 4 peri ve Frances. 4ft (≅ 1.2 m) 1/50 sn. © M. Krupa – CottingleyConnect.org.uk

Sir A. Conan Doyle’un Olaya Katılışı

S.A.C.D., Elsie’nin fotoğraflarından zaman zaman yazı yazdığı Spiritüalist dergi Ligth’ın editörü ile yaptığı bir sohbet sırasında haberdar oluyor. Bu sohbet Mayıs 1920’nin başlarında gerçekleşiyor; yani ilk fotoğrafın ortaya çıkışından 2.5 yıl sonra. Ancak editör kendisini fotoğrafları görmediğini bu konuda bilgili olan bir arkadaşının yazara yardımcı olabileceğini söyleyerek Doyle’u Bayan Scathcherd’a yönlendiriyor. Bu hanımefendi fotoğrafları görmemiş olmasına rağmen fotoğraflara ulaşabileceğini söyleyerek fotoğrafların peşine düşüyor.

13 Mayıs 1920 tarihli mektubunda Bayan Scatcherd yazara fotoğrafları gören bir arkadaşı ile mektuplaştığını bildiriyor. Bayan Scathcerd arkadaşının mektubundan uzunca bir alıntıyı da S.A.C.D ile paylaşıyor. Bayan Scatcherd’ın arkadaşının adı Bayan Gardner. Bu ismi aklınızda tutun çünkü bu hanımefendi perileri incelemesi sırasında yol arkadaşlığı yapacak olan Edward Gardner’ın kızkardeşi. Bayan Gardner’ın mektubundan alıntılanan kısımlar yazarı çok etkiliyor:

“bu mektup içimi umutla doldurdu ve fotoğraflara ulaşma çabama tekrar hız verdim” [1]

Yazarın fotoğraflara ulaşma çabası meyvelerini veriyor. Fotoğrafların kontrol edilmesi için bırakılan ailenin üyesi, tam olarak Edward Gardner’ın kuzeni, Bayan Blomfield yazara iki fotoğrafın basılmış kopyasını yolluyor.

Elsie ve Yer Cücesi. Frances tarafından 8 ft (≅ 2.4 m) uzaklıktan çekilen fotoğraf 1/50 saniye pozlanmış. © M. Krupa – CottingleyConnect.org.uk

Doyle’un hakkını teslim etmemiz gereken bir konu fotoğrafların negatiflerine ulaşma çabası. Bu çaba sonunda fotoğrafların negatiflerini elinde bulunduran Edward Gardner’a ulaşıyor. Gardner ve Doyle aralarında Gardner araştırmaları yaparken Doyle sonuçları inceleyecek ve edebi bir şekle sokacak şekilde iş bölümü yapıyorlar.

İkilinin Araştırmaları

Sir Arthur Conan Doyle

Yapılan iş bölümü gereği E. Gardner fotoğrafların gerçekliğini teyit etmek için çeşitli uzmanlarla görüşürken Doyle, araştırmaların sonuçlarını irdeliyor. Ancak yazar da boş durmuyor raporları beklerken; muhakeme yeteneğine güvendiği kişilere elindeki fotoğrafları göstererek fikirlerini ve yorumlarını alıyor. Yazarın yorumlarını aldığı kişiler arasında şüpheciler, Spiritüalistler ve hatta medyumlar bile var. Bu kişilerin yorumları ve Doyle’un yaklaşımını gelecek yazımda ele alacağım. Özellikle bir medyum aracılığı ile bilgiler ikiliyi fotoğraf plakalarını yeniden değerlendirilmesi için uzmanlara yollamaya ikna ediyor.

Gardner ilk olarak negatifleri Doyle’la beraber araştırmaya başlamadan önce de test etmiş, negatiflerden basılı kopyalar almış olan Bay Snelling’i ile görüşüyor. Bay Snelling daha önce zamanın önemli fotoğraf şirketlerinde çalışmış (Autotype Company ve Illingworth’s) bir fotoğrafçı. Gardner’in Temmuz 1920 tarihli mektubunda Snelling’in

1. Fotoğrafların tek çekim*** olduğundan
2. Negatiflerin pozlanması sırasında peri figürlerinin anlık olarak hareket ettiklerinden

emin olduğunu aktarıyor. Mektupta Snelling’e fotoğraflara getirilen eleştirilerin başında yer tutan perilerin kartondan kesilip kesilmediği, zamanın stüdyolarında bu etkilerini yaratılıp yaratılamayacağını sorduğunu da aktarıyor. Snelling’in bu sorulara eğitimli bir gözün çift pozlamayı, arkaplandaki kararmayı hemen tespit edeceğini yanıtını verdiğini öğreniyoruz aynı mektuptan. Gardner bu yanıtlardan sonra araştırmaların ilerletilmesi için negatifleri mektup eşliğinde yazara yolluyor.

Doyle, negatifler eline ulaştıktan sonra yakınlardaki Kodak uzmanları ile görüşüyor. Kodak uzmanları plakaları dikkatlice inceledikten sonra bir çift pozlama ya da benzer fotografik bir hile olmadığını belirtiyorlar. Ancak ciddi bir itirazları ve iddiaları var: Kodak uzmanları ellerindeki teknoloji, imkanlar ve becerileri ile bu fotoğrafları normal yollarla da üretebileceklerini dolayısı ile fotoğrafların doğaüstü herhangi bir şeye işaret etmediğini belirtiyorlar. Conan Doyle bu yanıttan pek mutlu olmuyor ve uzmanlara katılmıyor görüşlerince. Yine de uzmanların bu görüşlerini daha sonra okurları ile paylaşıyor.

Kodak uzmanlarının teknik beceriler ile fotoğrafların üretilebileceğini söylemeleri üzerine Gardner ve Doyle kızları ve ailelerini ziyaret etmeye karar veriyorlar. Aile ile tanışan ikili araştırmalarını Strand dergisinde yayınlamaya karar veriyorlar. Bu karar sonrasında Gardner’ın yazdığı mektup oldukça ilginç bilgiler içeriyor. Gardner mektubunda Kodak ve Illingwoth’s uzmanlarının tanıklık yapmayı red ettiklerini bildiriyor. Ayrıca Illingworth uzmanlarının fotoğrafların stüdyoda üretilebileceğini hatta bir tanesini bir model ile bu işi yapabileceğini söylediğini aktarıyor yazara. Son bir kötü haberi de Snelling’in de bu fotoğrafların doğaüstü olmayabileceğini, stüdyoda yapılabileceğini söylediğini aktarıyor. Ama hemen Snelling’in kendisini böyle yapılmış bir fotoğrafı hemen anlayacağını söylediğini aktarıyor.

İkili bu bulgularını Conan Doyle’un kaleminden okurlar ve ilgili insanlarla Strand dergisinin 1920 Noel sayısında paylaşıyorlar.

Strand Makalesi ve Tepkiler
Doyle 1920 yılı Noel sayısında yukarıda anlattığımız olayları kapsamlı bir şekilde Strand okurları ile paylaşmış. Yazar makalesinde kızların ve ailenin gerçek adlarını kullanmamayı seçmiş. Makale oldukça iddialı bir şekilde açılıyor:

“Burada anlatılan olaylar ve ekli fotoğraflar neden olacakları eleştirilere karşı kendi başlarına ayakta durabilirlerse insan düşün hayatında bir çağa işaret edeceklerini söylemek abartılı olmazdı”[1].

Yazar iddialı başladığı makalesinde iddialı tonunu hiç kaybetmeden yaşananları olduğu gibi aktarıyor. Hatta son anda kendisine gelen Elsie’nin resme yetenekli olduğu fakat Gardner’ın bu yeteneğin sadece manzara resimleri ile sınırlı olduğunu tespit ettiğini aktarıyor. Conan Doyle makalesinde aynı fotoğrafların gerçekliliğine olan inancını şu sözlerle ifade ediyor:

“Her ne kadar bu fotoğraflar sıradışı ve harika görünseler de bütün bu şeffaflığı ile dürüst ve basit kanıtlara sahip olan herkesin olması gerektiği gibi fotoğrafların tamamen gerçek olduğu konusunda ikna oldum”[1].

2. seri fotoğrafların yayınlandığı Strand dergisinin kapağı.

Makaleye tepkiler gelmesini bekleyen Doyle derginin çıktığı tarihte Avusturalya’da olmasına rağmen konu hakkında yazılan çizilenleri takip etmiş. Yazarı şaşırtan şey beklentilerinin aksine “fotoğraflar sahte” çığlıklarının azlığı olmuş. Doyle, bir gazetede çıkan analizi araştırmalarına yapılmış en iyi eleştirel tepki olarak adlandırıp bu yazının da önemli kaynağı olan “The Coming of The Fairies” isimli kitabında aynen yayınlamış. Doyle’un takma ad kullanmasından, fotoğrafların ilk kez ezoterik bir topluluğun toplantısında ortaya çıkışına, çocukların perilerin gelişi ve gidişi hakkında yeterli bilgi verememesine kadar farklı noktalardan eleştiriler yazıda okuyuculara aktarılmış.

Doyle’a kendi deyimi ile en ağır saldırı tıp alanında röntgen kullanımının öncülerinden Binbaşı John Hall-Edwards’tan geliyor:

“Kanıtlara göre bu fotoğrafların sahte olabileceğini söylemekten hiç şüphe duymuyorum. Bir tıp insanı olarak buna benzer absürt fikirlerin çocuklarının zihnine yerleştirilmesinin ileriki yıllarda sinir bozukluklarına ve zihin hastalıklarına yola açabileceğine inanmamdan ötürü bu fotoğrafların çekilmesi sırasında olanlara doğaüstü bir şeyler olduğunu ilan eden kişilerin davranışlarını eleştiriyorum[1]”

Yazarın Strand dergisindeki makalesi ve gelen tepkiler Doyle’un toplum içindeki saygınlığını zedelemiş. Her ne kadar yazar ve Bay Gardner gelen eleştirilerin her birine yanıt verseler de yanıtları aynı iddiaların tekrarından ve bir çok akıl yürütme hatasından muzdaripler. Bunların bir kısmına bir sonraki yazımda değineceğim.

Yeni Fotoğraflar

Yazının başında Cottingley fotoğraflarının beş tane olduğundan bahsetmiştim. Şu ana kadar okuduklarımız ilk iki fotoğrafın öyküsü idi. Diğer üç fotoğraf yazar Avustralya turuna çıktığı sırada ortaya çıkıyor. Garnerd’ın kızlara Cottingley ziyareti sırasında iyi makina bırakıyor ve Frances’in Elsie’yi ziyaret ettiği sırada fotoğraf çekmelerini istiyorlar. Doyle ve Gardner perilerin ortaya çıkması için iki kızın “aura”sının bir araya gelmesi gerektiğini düşünüyorlar.

3. fotoğraf.

Lafı uzatmayalım yazar Melbourne’de iken Gardner’ın yolladığı mektup eşliğindeki 3 fotoğrafla kendi deyimi ile çok neşelenmiş. Mektupta anlattığına göre Gardner bu üç fotoğrafı da daha önce adını duyduğumuz Snelling’e göstermiş. Gardner’ın yalancısıyız ama Snelling bu üç fotoğrafın da ilk ikisi gibi orijinal üzerinde oynanmamış fotoğraflar olduğunu belirtmiş.

En şaşırtıcı olan gelişme ise Gardner’ın bir sonraki Cottingley ziyareti sırasında yanında bir medyum götürmesi. Sherlock’un yaratıcısının daha önceki yazılarımızda bahsettiğimiz medyum, falcı numaralarında habersiz olması şaşırtıcı. Ancak medyumun ifadelerine kitabında bir bölüm ayıracak kadar inanmış bu şarlatana.

4. fotoğraf

İtiraf Zamanı
Sir Arthur Conan Doyle’un Strand dergisindeki yazıları ve ikinci seri fotoğraflardan sonra Cottingley Perileri vakası soğumaya başlıyor ve unutuluyor. Kızlar evlenip uzunca yıllar İngiltere dışında yaşıyorlar. 1966 yılında bir gazeteci ile Elsie’nin yaptığı röportaj perileri tekrar gündeme getiriyor. 1978 yılında ünlü sihirbaz ve şüpheci James Randi ve ekibi bilgisayarla yaptıkları çalışmayla fotoğrafların kesin olarak aldatmaca olduğunu iplerin görülebildiğini gösteriyorlar. Ayrıca İngiliz fotoğraf dergisi British Journal of Photography editörü George Crawley kızların kullandığı makinaları detaylı şekilde inceleyerek peri fotoğraflarının o makinalarla bu kadar net çekilemeyeceği sonucuna ulaşıyor.

Güneşlenen periler. 5. ve son fotoğraf. © M. Krupa – CottingleyConnect.org.uk

1983 yılında The Unexplained isimli dergide çıkan bir makalede kuzenler fotoğrafların aldatmaca olduğunu itiraf ediyorlar. Ancak kendilerinin perileri gördükleri konusunda ısrarlarını sürdürüyorlar. Kızların anlattığına göre Elsie popüler bir çocuk kitabından peri resimlerini kopyalıyor. Karton üzerine yaptığı bu kopyayı daha sonra keserek şapka iğneleri ile destekliyorlar. Fotoğrafları çektikten sonra ise malzemeleri atıyorlar. İlk dört fotoğrafın sahte olduğu konusunda hemfikir olan kuzenler beşinci ve son fotoğraf konusunda aynı fikirde değiller. Elsie onun da diğerleri gibi sahte olduğunu söylerken Frances gerçek olduğunu iddia ediyor. Ancak Conan Doyle’un ilk iki fotoğraf için ifade ettiği gibi

“Fotoğraflar ya beraber ayakta kalırlar ya da beraber devrilirler. İkisi de sahtedir ya da ikisi de gerçektir.”

Bir sonraki yazıda neden Doyle gibi akıllı ve rasyonel düşünme becerilerine sahip olan bir yazarın saçma şeylere inandığını, akıl yürütmesinde ne hatalar yaptığını inceleyeceğiz.

* Aralık 1920’de yayınlanan ilk Strand makalesinde yazar aynı gece banyo edildiğini söylerken 13 Mayıs 1920’de Bayan Scatcherd tarafından yazılan mektupta banyo edilmesi için uzun süre beklendiği yazıyor.

** Teosofizm antik Yunan zamanında kökenleri bulunabilen ana ilgi alanı varlığın ve doğanın gizemleri, kutsal olanın doğası olan ezoterik bir düşünce akımı.

*** Fotoğrafa uzak okurlarımız için kısaca tek ya da çoklu çekim ile pozlamanın anlamlarından bahsedeyim. Pozlamak negatifin ya da dijital sensörün ışığa maruz bırakılması yani fotoğraf çekilmesi demek. Banyo edilmemiş tek bir negatif üzerine bir ya da birden fazla fotoğraf çekilebiliyor. Günlük yaşamımızda gördüğümüz fotoğrafların nerede ise tamamı tek çekim fotoğraflar. Ancak yanlışlık ya da sanatsal kaygılarla aynı negatif üzerine birden fazla fotoğraf çekilerek değişik etkiler yaratmak mümkün. Buna da çoklu çekim adı veriliyor.

Kaynaklar

Yazı içindeki bilgilerin çoğu internetten serbestçe indirilebilecek, Sir Arthur Conan Doyle tarafından yazılmış “The Coming of Fairies” isimli kitabından alınmıştır.

1. The Coming of Fairies, Sir Arthur Conan Doyle
2. Cottingley hakkında detaylı bilgi için Cottingley Connect sitesi.
3. Historic Camera, Midg No:1 kamera fotoğrafı
4. Autotype Co ve Illingworth bilgileri Early Photography sitesinden.
5. Wikipedia, Theosophy
6. Strand makalesi kapağı
7. Arthur Conan Doyle, Spiritualism, and Fairies, Donald E. Simanek
8. Museum of Hoaxes
9. Skepdic, Fairies
10. Wikipedia, Cottingley Fairies
11. JREF, Conttingley Fairies: Examine The Evidence, Teacher Edition.