A-Acayip Düşünceler: Bilimsel İfadelerin Yanlış Kullanımı

Bilimdeki gelişmeler gitgide gündemimize daha fazla hakim olmaya başlıyor. Bir zamanlar sadece dar bir çevreyi ilgilendiren konular artık herkesin dilinde. Bilimsel gelişmeler geniş halk kitleleri ile sıcağı sıcağına paylaşılıyor, bilim insanlarının basın toplantısı biter bitmez televizyonlarda tartışma programları başlıyor, herkes fikrini beyan ediyor. Kuantum, Higgs bozonu, ekstra boyutlar, Big Bang vs artık herkesin dilinde. Herkesin dilinde, ama gerçekten ne dediğini biliyor mu herkes? Bilimsel konularda “bu da benim fikrim”, “ben böyle düşünüyorum”, “bence bu anlama gelir” ve benzeri ifadeleri kullanabilir miyiz? Bilimsel ifadeleri bağlamının dışında kullanmak,  bilim okur yazarlığına dair en güncel sorunlardan. “Kuantum düşünce”, “Enerji tıbbı”, “Alkali diyet” gibi terimler bilimselmiş gibi gözükse de, aslında bir dayanağı olmayan ve anlamsız terimler.

Huffington Post sitesinde fizikçi, veri bilimcisi ve Discovery kanalında program sunan Deborah Berebichez, bilimsel ifadelerin yanlış kullanımına dair harika bir yazı kaleme aldı. Kendisinin izniyle Türkçe çevirisini yayınlıyoruz:

Bir kaç ay önce bir partide, bir enstalasyon sanatçısıyla tanıştım. Ne iş yaptığımı sorduğunda, fizikçi olduğumu söyledim

Coşkulu bir şekilde  “Fizikçilere bayılırım” dedi. “ Amazon’da bir kabile ile çalışıyorum ve onlar bizden daha kuantum mekaniksel”.

Şaşırdım. “Ne demek istiyorsunuz?” diye sordum

“Bilirsiniz işte, kuantum mekaniksel… daha ruhani, batı dünyasından daha az materyalistik yani”.

Aklıma fizikçi Wolfgang Pauli’nin bir deyişi geldi: “Bu, yanlış bile değil”. Bunu kendisinin yüzüne söylemeyecek kadar naziktim, onun  yerine  “kuantum mekaniksel” kelimelerini uygunsuzca kullandığını belirttim.

“Onlar sadece size ait kelimeler değil ki, dilediğim gibi kullanabilirim” diye cevap verdi.

Ah, elbette. Onun gözünde bilim acayip fikirlerle dolu, öyleyse neden onun “acayip” benzetmesi de o fikirler gibi geçerli olmasın ki?

Hüsranımı atlattıktan sonra bilimsel fikirlerin yanlış anlaşılmaları ve yanlış kullanımlarıyla ilgili düşünmeye başladım. Acayip bir fikri, makul bir fikirden ayıran nedir? Bunlar, doğru veya yanlış bir fikirden nasıl farklıdırlar? Bir çok insanın makul/acayip ile doğru/yanlışı karıştırdığını ve bu yüzden de bazen sezgilerimize aykırı olan bilimsel fikirleri anlamakta zorlandıklarını düşünüyorum.

Bu kafa karışıklığını irdeleyebilmek için, makul, acayip, doğru ve yanlış terimlerine, bilimsel fikirler bazında, bazı “pragmatik” tanımlar önereceğim (Savulun safsatacılar!)

Makul bir fikir, algılarımız ve o günkü bilgimizle uyuşan bir fikirdir. Acayip bir fikirse algılarımızla veya ya da gerçekliğe dair önyargılı inançlarımızla uyuşmaz. Doğamıza/evrene dair en güncel teoriler acayip fikirlere örnek olarak gösterilebilir (Buradaki güncel kelimesine dikkat lütfen. Acayip bir fikir, zamanla makul bir fikir haline dönüşebilir). Doğru bir fikir,  bütün yönleriyle sınanmış ve elimizdeki kanıtlarla desteklenen bir fikirdir. Bilimsel gerçeklerin geçici olduğunu ve yeni kanıtlarla alaşağı edilebileceklerini unutmayalım.  Yanlış bir fikir ise teori ve gerçekliğin uyuşmadığı bir fikirdir. Şöyle ki; üzerinde çalışılan olgu, öne sürülen teori haricinde başka bir görüşle açıklanabilir veya henüz açıklanamamaktadır.  

Makul/Acayip kategorileriyle Doğru/Yanlış kategorilerini birleştirerek, bilimin nasıl çalıştığına dair bir öngörü elde edebiliriz (bkz. aşağıdaki tablo)

İşte, bir çok insan için kafa karışıklığının başladığı yer burası. Bir fikrin yanlış olduğunu kanıtladıklarını iddia ederler, oysa tek yaptıkları onlara göre acayip olduğunu göstermiş olmalarıdır.  Malumunuz, makul/acayip kategorileri subjektiftir.  Bir zamanlar metroda delinin  birinin bağırdığı gibi: “Eğer evrim gerçekse, neden hiç bir kadının bir keçi doğurduğunu görmüyoruz?”

Yukarıdaki tabloda seçtiğim örnekleri biraz açıklayalım: :

1. Makul ve Doğru: “Ellerimizi yıkamak hastalıkları önler” . Bugün bu fikir bize makul geliyor, zira şu anki sağduyumuza uygun ancak her zaman böyle değildi.  1874 yılında Macar doktor Ignaz Semmelweis, doğum yaptırılırken ellerin dezenfektanlarla temizlenmesinin doğum sonrası enfeksiyonlarını büyük ölçüde azalttığını keşfetmişti. Heyhat, iddiası bir çok doktor tarafından başta reddedildi çünkü dönemin bilimsel teorilerine uymuyordu, acayip olarak görülüyordu
2. Makul ve yanlış: “Güneş ve gezegenler Dünya’nın etrafında dönmekte”. Dünya merkezli evren modelinin yanlış olduğunu artık biliyoruz, fakat 1500 yıldan uzun bir süre gözlemlenen bütün astronomik olayları kabul edilebilir bir hassasiyetle öngörebildi. Bu fikir makul de sayılır, zira Dünyamız hareket ediyor gibi gözükmez. Hatta gökyüzüne baktığınızda, gökyüzündeki tüm cisimlerin hareket ettiğini görürsünüz. Galileo Galilei’nin 1610 yılında Jüpiter’in aylarını ve Venüs’ün evrelerini gözlemlemesiyle birlikte dünya merkezli evren modelinin bu gözlemleri açıklayamadığı fark edildi ve zamanla güneş merkezli evren eski modelin yerini aldı.
3. Acayip ve doğru: Kuantum mekaniği. Enerjinin sadece belirli miktarlarda değiş tokuş edilebilmesi? Maddenin hem parçacık hem de dalga olması? Bir parçacığın konumunu ölçmenin, hızını ne kadar hassasiyette ölçebileceğinizi etkilemesi? Kuantum mekaniğinin öncü isimlerinden fizikçi Niels Bohr’un dediği gibi: “Şaşırmadan, sersemlemeden kuantum mekaniğini anlayabildiyseniz eğer, aslında hiçbir şey anlamamışsınızdır”.  “Acayip” iddialarına rağmen, kuantum mekaniği doğrudur.  Bir elektronun manyetik dipol momentini milyarda bir hassasiyetle ölçebilmiş, bugüne kadar bilimde en hassas şekilde sınanmış teoridir.
4. Acayip ve yanlış: Aşılar otizme yol açar. Milyonlarca insan herhangi bir zarar görmeden aşılanmışken, lisansı daha sonra  iptal edilmiş doktor Andrew Wakefield’in 1998 senesinde yaptığı gibi, kızamık, kabakulak ve kızamıkçık aşılarının, sadece 12 çocuk üzerinde yapılan bir araştırmaya dayanarak, zararlı olduğunu iddia etmek acayiptir. Zaten daha sonra bu iddianın etik olmayan tıbbı uygulamalara ve düzmece verilere dayandığı ortaya çıktı.

Siz olsanız yukarıdaki tablo için hangi örnekleri seçerdiniz? İnandığınız her makul şeyin doğru olduğundan veya ya da uzak durduğunuz her acayip fikrin yanlış olduğundan emin misiniz?

Deborah Berebichez

Not: Bu makale, 19 Temmuz 2015 tarihinde “The Amazing Meeting””de yaptığım bir konuşmadan derlenmiştir.