Enerji Içecekleri – 3: Ağaç Yaş İken Eğilir

Enerji İçecekleri yazı dizimizin ilk bölümünde kafeinin nasıl yorgunluğumuzu hissetmemizi engellediğini açıklamış, ayrıca şekerin enerji veren bir madde olduğunu anlatmıştık. İkinci bölümde ise enerji içeceklerinin tarihçesine bakmıştık. Yazı dizimizin son bölümünde, bu içeceklerin içerdikleri diğer maddelere, bu maddelerin vücudumuz üzerindeki etkilerine ve pazarlama tekniklerine bakacağız.

Enerji içeceklerini üreten firmalar, ürünlerinin reklamlarında kafein ve şekeri çok fazla ön plana çıkarmamaktadırlar. Genelde bu reklamların verdiği mesaj, bu ürünlerin özel bir formül kullanılarak hazırlandığıdır. Enerji içeceklerinin içerdiği maddelere baktığımızda (hepsinde bulunan kafein ve şeker haricinde) en sık rastladığımız maddeler şunlar (1)(2)(3)(4)(5)(6)(7):

Taurin (Red Bull, Burn,Monster, Tiger Shot, Deep, Battery, Buzzer)
B-vitaminleri (Burn, Monster, Tiger Shot, Deep, Battery, Buzzer)
İnositol (Red Bull, Monster, Tiger Shot, Deep)
Glucuronolactone (Red Bull, Burn, Monster, Deep, Buzzer)
Guarana tohumu (Burn, Monster, Battery)
Ginseng (Burn, Monster)
Niyasin (Red Bull, Tiger Shot, Deep)

Piyasada çok daha fazla sayıda marka olmakla beraber, en çok satanlar arasında olan bu markaların içerikleri arasında yer alan bu maddeler en sık kullanılanlardandır. Şimdi gelin sırayla bu maddelere bakalım:

Taurin: Taurin’in nasıl elde edildiğinden bir önceki bölümde bahsetmiştik. Taurin vücudumuzda bulunan bir asittir ve özellikle yediğimiz et ve balıklarda da bulunur. (8) Kalp, damar, kas, göz ve sinir sistemimiz de dahil olmak üzere vücudumuzun bir çok yerinde farklı şekillerde kullanılır. (9)

Taurin eksikliği çekenler için bir ‘enerji yiyeceği’: Uskumru!

Taurin enerji vermez, yani vücudumuz taurini glukoza çeviremez. Ancak elimizde, taurin’in enerjiklik hissi veya performans artışı verdiğine dair de net bir bulgu yoktur. Literatürü taradığımızda, daha fazla araştırma yapılması gerektiğini belirten makaleler okuyoruz. Mesela İskoçya’da yapılan bir araştırma, çok yüksek miktarda taurin alan sporcuların performanslarında bir yükselme gözlendiğini belirtmiş, ancak bu yükselmenin taurinle olan ilişkisini ispatlayamamış. (10)

2012 yılında yayımlanan bir diğer araştırmada ise, kafeinin yarattığı enerjiklik hissinin taurin tarafından azaltıldığı gözlemlenmiş ve enerji içeceklerinde asıl enerjiklik hissini sağlayan maddenin büyük olasılıkla taurin değil kafein olduğu belirtilmiştir. (11) Keza Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi EFSA da, taurinin yorgunluğu azaltıcı veya performans arttırıcı olduğu iddialarının hiç bir geçerli bilimsel kaynağının bulunmadığına hükmetmiştir. (12)

Enerji Yiyecekleri

B-Vitaminleri: Öncelikle şunu tekrar hatırlamakta fayda var: Vitaminler enerji vermezler, ister A, ister B, isterse Z vitamini olsunlar. (13) Vücudumuz enerjiyi yiyeceklerde bulunan karbonhidratlardan alır. Bu yazı dizisinin ilk bölümünde, vücudumuzun nasıl ATP cinsinden enerji ürettiğine ve harcadığına değinmiştik. B vitaminleri, karbonhidratları ATP’ye dönüştüren süreçte görev alırlar. Bir başka deyişle, B vitaminleri enerji kaynağı değillerdir ancak enerji üretiminde görev alırlar. Yani eğer vücudunuzda B vitamini eksikliği varsa, yiyecekleri yakmada zorluk çekersiniz, dolayısıyla dışarıdan takviye almanızda fayda olabilir. Ancak vücudunuzda zaten yeterli derecede B vitamini varsa, var olan miktarın üzerine dışarıdan daha fazla B vitamini almak size fazladan bir enerji vermeyecektir. Vücudumuz fazla vitaminleri idrar yoluyla dışarı atar. Eğer vücudunuzda B vitamini eksikliği olduğunu düşünüyorsanız, bakkala değil doktora gitmelisiniz.

İnositol: Yapısı glukoza benzeyen bir karbonhidrattır. (14) Vücut tarafından oluşturulabildiği için bir vitamin olarak sayılmaz. Meyve, baklagil gibi yiyeceklerde bulunur. Bir çeşit şeker olmasına rağmen glukozdan farklıdır. Vücudumuzda bir çok farklı süreçte kullanılır. Yiyeceklerin yakılarak enerjiye çevrilmesinde de görev alır. Ancak tıpkı B vitaminleri gibi, fazladan alınan inositolün enerji ya da enerjik olma hissini arttırdığına dair bir bilimsel araştırma bulunmamaktadır. Vitaminlerin aksine, aslında bir şeker olan inositolü sindirdiğimizde enerji elde ederiz, ancak bu çok az miktarda olacağı için, vücudumuzun enerjisine yapacağı katkı ihmal edilebilir bir seviyededir.

Glukuronolakton: Vücudumuzda da ürettiğimiz ve bir çok bağ dokusunun yapımında kullanılan bir kimyasal maddedir. (15) Üzerinde çok fazla araştırma yapılmamış olmakla beraber, halihazırda glukuronolakton’un enerji verdiğine dair bir bilimsel bulgu yoktur. (16) Türkçe Vikipedi sayfasında glukuronolaktonun “anında enerji verdiği” iddia edilmiş, ancak hiç bir kaynak gösterilmemiş. (17) Bu da, internette okuduğumuz bir bilgiyi neden mutlaka başka kaynaklardan da doğrulatmamız gerektiğine dair güzel bir örnek.

Guarana

Guarana tohumu: Guarana, anavatanı Güney Amerika olan bir bitkidir. Tohumu yüksek oranda kafein içerdiği için enerji içeceklerinde kullanılmaktadır. (18)

Ginseng: Kuzey Amerika ve Uzak Doğu’da yetişen ve kurutulmuş kökleri yüzyıllardır halk arasında şifa niyetine alınan bir bitkidir. (19) Bazı araştırmalarda bağışıklığı güçlendirici olduğu gözlenmiştir. Ayrıca bazı ginseng türlerinin hafıza üzerinde olumlu etkisi olduğu da gözlemlenmiştir. (20) Ancak bu konuda yapılmış araştırmalar henüz yeterli değildir. Malezya’da yapılan bir diğer araştırmada ise, sporculara verilen ginsengin dayanıklılığı arttırmadığı görülmüştür. (21)

Niyasininiz mi azaldı? Burdan buyrun…

Niyasin: B3 vitamini olan niyasin, yediğimiz et (özellikle ciğer), tavuk, domates, mantar ve diğer bir çok gıda maddesinde bulunur. (22) Yukarıda da belirttiğimiz gibi, B vitaminleri enerji vermezler, dolayısıyla eğer özel bir nedenden dolayı vücudunuzda niyasin eksikliği yoksa, fazladan alacağınız bu niyasinin size bir faydası olmayacaktır. Hatta aşırı dozda alınan niyasin karaciğerinizde tahribata neden olabilir. (23)

Sonuç: Enerji İçecekleri Enerji Verir mi?

Özetlemek gerekirse, özellikle Red Bull üzerine yapılan bilimsel araştırmalar, bu enerji içeceğinin bazı durumlarda insanlara kendilerini daha enerjik ve konsantre olmuş hissettirdiklerini kabul etmektedirler. (11) Ancak aynı araştırmalar, bu etkinin çok büyük ihtimalle sadece kafeinden kaynaklandığını da hemen eklemektedirler. (24) Enerji içeceklerinde kullanılan maddelerden bir tek kafeinin neden insanları daha fazla enerjik ve daha az uykulu yaptığı, çok ayrıntılı olarak araştırılmış ve nedenleri ortaya konmuştur. (25) Kafein dışındaki maddelerin enerjik olma hissi verdiklerine ilişkin hiç bir net bulgu yoktur. (26)

Bir başka deyişle, gidip bir kutu enerji içeceği almak yerine 1-2 fincan kahve içmek de muhtemelen vücudunuzda benzer uyanıklık etkisini daha ucuza oluşturacaktır. (Bir fincan Türk kahvesinde yaklaşık 60 mg kafein bulunmaktadır. Hazır kahvelerde bu miktar daha da yüksektir.) (27)

Bu yazı dizisinin ilk bölümünde enerjik olma hissi ile enerji alma arasındaki ayrımı vurgulamıştık. Enerji içecekleri, içlerinde bulunan şeker nedeniyle bir miktar enerji içermektedirler ancak bu miktar çok fazla değildir. Diğer içeriklerin verdiği enerji (yani kalori) miktarı ise dikkate almaya değmeyecek kadar azdır. Toplamda bir kutu enerji içeceği 110 kalori civarındadır. (28) (Bir muz veya armutta bulunan miktar da yaklaşık bu kadardır. Günlük alınması önerilen enerji miktarı ise erkekler için 2500, kadınlar için 2000 kaloridir. Elbette bu ortalama bir rakam olup, fiziksel aktivite miktarı veya yaş gibi unsurlara göre kişiden kişiye değişir.) (29) Ayrıca enerjinin bu şekilde, yani direkt glukozdan alınması da çok sağlıklı olmayacaktır.

“Başarılı” bir enerji içeceği, vücudu (yani beynimizi) kandırarak, yorulunca dinlenmesi ve enerjisini toplaması gereken vücudumuzu, sanki hiç yorulmamış ve hala çok enerjisi varmış gibi hissettirebilir. Sürekli olarak aldığından çok enerji harcayan ve gerektiği şekilde dinlenme ihtiyacı duymayan bir vücudun, zaman içerisinde kendisini yıpratacağını tahmin etmek için bir uzman olmaya gerek yok.

Özellikle gençlerin vücudu böyle bir tempoya daha uzun süre dayanabilir ancak yine de, ister genç ister yaşlı olun, sağlıklı kalabilmek için vücudunuza ihtiyacı olan dinlenme zamanını vermeniz gerekir. Bu noktada, Amerikan Sağlık Bakanlığına bağlı Gıda ve İlaç Dairesi FDA’in, 2012 Kasım ayında yaptığı bir açıklamayla, enerji içeceklerinin özellikle gençler üzerindeki  olası riskleriyle ilgili olarak uzmanların görüşlerine başvurmayı planladığını açıkladığını da belirtelim.(30) Yine aynı kurum, geçtiğimiz 3 senede Amerika’da ölümle sonuçlanan 5 vakanın sebepleri arasında, çok yüksek oranda kafein içermesiyle bilinen bir enerji içeceğinin olabileceğini duyurmuştur. (31) Ancak bu konuda kesinleşmiş bir hüküm bulunmamaktadır.

Türkiye’de ise yüksek seviyede kafein içeren içecekler 2006 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından yasaklanmış, bunun sonucu olarak üretici firmalar Türkiye’de satış yapabilmek için bu içeceklerdeki kafein miktarını azaltmak zorunda kalmışlardır. (32)

Enerji İçeceklerinin Diğer Olası Zararları

Kafeinin beyindeki dopamin miktarını da etkileyerek bağımlılık yarattığından daha önce bahsetmiştik. İşin daha da kötü tarafı, tıpkı uyuşturucular gibi, tabi çok daha az seviyede, kafein de bir süre sonra vücutta eskisi kadar etki yapamamaya başlar ve sizi uyanık kalabilmek için daha fazla kafein almaya iter. Vücuttan atılması saatler süren kafein yüzünden daha az uyur, ertesi sabah uyanık kalabilmek için daha fazla kafein alır, ve bu şekilde vücudunuzu çıkışı olmayan bir döngüye sokabilirsiniz. Kafein çok kuvvetli bir uyuşturucu olmadığı için, çeşitli yöntemlerle bu sorun giderilebilir. Tabi size epey zor ve uykusuz günler yaşattıktan sonra. (33) Kafeinin sindirim sistemimizden sosyal davranışlarımıza kadar vücudumuz üzerinde bilinen daha bir çok etkisi vardır. (34)

Enerji içecekleri ile ilgili bir diğer sorun ise, bu içeceklerin sık sık, başta votka olmak üzere, alkollü içeceklerle karıştırılarak alınıyor olmasıdır. Gerek yerli gerekse yabancı medyada, bu tip karışımların “öldürücü” olduğuna dair haberler çıkmaktadır. (35, 36) Yapılan araştırmalar ise bu iddiayı destekleyecek bir bulguya ulaşamamışlardır. Enerji içeceğini alkolle karıştırmakla, bir fincan kahveyi alkolle karıştırmak arasında pek bi fark bulunmamaktadır. (37) Ancak şu hususu da önemle belirtelim: Enerji içecekleri, tıpkı kahve gibi, içinde barındırdığı kafein nedeniyle, alkolün uyutucu (sızdırıcı) etkisini azaltır. Bir başka deyişle, sizi daha uyanık tutarak daha fazla alkol alabilmenize imkan sağlar. Aşırı alkol alımı ise hem karaciğerimiz için zararlıdır, hem de bizi sarhoş ederek hatalı kararlar almamıza, hatta araba kullanmamız durumunda ölümcül kazalara neden olabilir. Kafein, sızmanızı engelleyebilir ama sarhoş olmanızı engelleyemez. (38) Dolayısıyla enerji içeceklerini alkollü içeceklerle karıştırmamanızı öneririz.

Enerji içeceklerinin içinde bulunan diğer maddelerin olası zararlarına gelince: Yüksek dozda alınan B vitaminlerinin fazlasının vücuttan atıldığını yukarıda belirtmiştik. Avrupada yapılan bir başka araştırmada, taurin ve glukuronolakton’un yüksek dozajda kullanılmasının yaratabileceği riskler hakkında yeterince araştırma yapılmadığı sonucuna varmıştır. (39) Öte yandan yapılan bir diğer araştırmada günde 3 gramdan fazla taurin alınmaması önerilmiştir (40) (Bir kutu Red Bull’da 1 gram taurin vardır.)

Görüldüğü gibi, enerji içeceklerinin içinde bulunan maddelerin hepsinin yan etkileri hakkında henüz yeterince araştırma yapılmış değildir. Sonra 10-15 yılda tüketilemeye başlanan bu içeceklerin varolabilecek diğer olası zararlarını öğrenebilmek için, halihazırda devam eden bir çok bilimsel araştırmanın sonuçlarını beklememiz gerekiyor. Öte yandan, başta kafein ve glukoz olmak üzere, bazı maddelerin zararlı ve/veya yan etkileri yapılan araştırmalarla ortaya çıkartılmıştır. Yediğimiz ve içtiğimiz her şeyde olduğu gibi, enerji içecekleri için de (eğer illa içmeniz gerekiyorsa) ölçüyü kaçırmamanızı ve vücudunuzun tepkisine ve bu tepkilerin zaman içerisindeki değişimlerine dikkat etmenizi öneririz.

Ağaç Yaş İken Eğilir

Yazımızı sona erdirmeden önce biraz da bu içeceklerin Türkiye’de ve dünyada nasıl pazarlandıklarına bakalım:

Geçtiğimiz bölümde bu içeceklerin başlangıçta kamyon şoförleri arasında hızla yayıldığından bahsetmiştik. Özellikle geceleri uzun süre araç kullanmak zorunda kalan şoförlerin, kafeinin uyanık tutucu etkisinden faydalanıyor olmaları oldukça anlaşılır bir durum. Öte yandan, enerji içecekleri üreten firmaların satış hedef kitlesi kamyoncular değil, sporcular ve gençlerdir. Bu ürünler sporculara performans arttırıcı olarak sunulurken (41), gençlere yönelik reklamlarda ise dans, müzik, gece hayatı ve eğlence gibi aktif sosyal hayata ait iddialar ön plana çıkartılmaktadır. (42) Türkiye gibi hızlı büyüyen genç nüfusa sahip ülkeler enerji içecekleri için ideal birer pazardırlar. (43)

Özellikle Red Bull’un pazarlama stratejileri son derece başarılı olmuştur. Başta Formula 1 yarışları olmak üzere, hız ve güç gibi erkeksi sayılan kavramların ön plana çıktığı spor faaliyetlerine sponsor olarak, zamanla Red Bull’u bu kavramlarla beraber anılır hale getirmiştir. (44) Diğer firmaların da benzer reklam stratejileri izlediklerini görüyoruz.

Enerji içeceklerini içen gençlerin ileride de bu ürünleri kullanacaklarını düşünen şirketler, gençleri henüz lise yıllarındayken satış hedef kitlesi olarak belirlemektedir. Çekici genç kız ve erkekleri, üzerinde şirket logoları bulunan Mini ve Beetle gibi sevilen popüler arabalarla şehre salarak ya da eğlenceli mekanlara göndererek, şirketlerin imajı gençler arasında pazarlanmaktadır. Reklamlarında ise komik ve eğlenceli karakterler yine bu genç, 16 yaş civarı kitleyi hedeflemektedir. (45) (Aslında bu tip reklam ve satış stratejileri, başta sigara şirketleri olmak üzere, başka bir çok sektördeki firmalar tarafından da uzun bir süredir kullanılmaktadır)

Amerika’da üniversite öğrencileri arasında yapılan bir araştırmada, bu ürünleri tüketen öğrencilerin sık sık yan etkilere maruz kaldıkları görülmüştür. (46) Öte yandan, bu ürünlerin çoğunlukla “hızlı” yaşayan, alkole ve eğlenceye düşkün gençler arasında tüketildiğini düşünmek de yanıltıcı olacaktır. Mesela “helal enerjili” içecekler Afganistan’da halk arasında büyük rağbet görmektedir. (47)

Pazarlama uzmanları açısından önemli olan sonuç, ürünün ne kadar sağlıklı olduğu değil, yarattığı imajdır. Öncelikle ürünün çekici bir sloganı olmalıdır. Ayrıca bir öykü uydurularak insanların ürüne ısınmaları sağlanır. Öncelikle küçük ama herkesin özendiği bir kitleye satılacak bir ürün, zaman içerisinde toplumun diğer kesimlerine de yayılacaktır. (48) Öte yandan, popülaritesi her geçen yıl daha da artan ‘sağlıklı yaşam’ modası yüzünden, bu içecekler sürekli olarak ne kadar sağlıklı olduklarının reklamını da yapmak zorunda kalmaktadırlar. (49)

Aslında sağlıklı ve enerji dolu bir hayat için enerji içeceklerine muhtaç değiliz. İşte size enerjik olmanın sihirli formülü: Uykunuzu iyi alın, sağlıklı beslenin, bol bol yürüyüş ve spor yapın, yeni hobiler geliştirin, aileniz ve arkadaşlarınızla güzel vakit geçirin, varsa fazla kilolarınızı atın ve kahkahası bol bir hayat tarzı geliştirin.

Kaynakça:

1 – http://energydrink.redbull.com/ingredients-red-bull
2 – http://en.wikipedia.org/wiki/Monster_Energy
3 – http://www.dietspotlight.com/burn-energy-drink-review/
4 – http://en.wikipedia.org/wiki/Tiger_Energy_Drink
5 – http://www.deepenergy.net/
6 – http://www.sifamarket.com/tedavi_62_3102_buzzer-enerji-icecegi.html#.UWo_yhlAuxU
7 – http://www.batterydrink.com/gold/products/original/
8 – http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scf/out22_en.html
9 – http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23170060
10 – http://rd.springer.com/article/10.1007/s00726-012-1372-1#page-1
11 – http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22819803
12 – http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/2035.pdf
13 – http://www.rochester.edu/uhs/healthtopics/nutrition/files/Vitamins.pdf
14 – http://en.wikipedia.org/wiki/Inositol
15 – http://en.wikipedia.org/wiki/Glucuronolactone
16 – http://examine.com/supplements/Glucuronolactone/
17 – http://tr.wikipedia.org/wiki/Glukuronolakton
18 – http://dietarysupplements.nlm.nih.gov/dietary/ingredDetail.jsp?fulltext=&contain=Guarana+Seed+Extract+(standardized+to+22%25+caffeine)&id=1126
19 – http://www.webmd.com/vitamins-and-supplements/lifestyle-guide-11/supplement-guide-ginseng
20 – http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23109250
21 – http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21321426
22 – http://en.wikipedia.org/wiki/Niacin
23 – http://www.mayoclinic.com/health/niacin-overdose/AN01644
24 – http://www.escholarship.org/uc/item/65k8r3bd#page-1
25 – http://pharmrev.aspetjournals.org/content/51/1/83
26 – http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1753-4887.2012.00525.x/abstract
27 – http://www.mehmetefendi.com/mehmetefendi/tr/pages/tk3_1.html
28 – http://caloriecount.about.com/calories-energy-drinks-ic1443
29 – http://www.nhs.uk/chq/Pages/1126.aspx?CategoryID=51&SubCategoryID=165
30 – http://www.nytimes.com/2012/11/28/business/fda-may-tap-experts-on-energy-drinks.html?_r=3&
31 – http://www.nytimes.com/2012/10/23/business/fda-receives-death-reports-citing-monster-energy-a-high-caffeine-drink.html
32 – http://www.beveragedaily.com/Markets/Red-Bull-lobbies-Turkey-over-energy-drink-ban
33 – http://www.hopkinsmedicine.org/press_releases/2004/09_29_04.html
34 – http://pharmrev.aspetjournals.org/content/51/1/83
35 – http://yurthaber.mynet.com/detay/izmir-haberleri/alkol-ile-enerji-icecegini-karistirinca-oldu/69002
36 – http://www.dailymail.co.uk/health/article-491765/Mixing-vodka-Red-Bull-deadly-warn-experts.html
37 – http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc2735818/#S7title
38 – http://www.cdc.gov/alcohol/fact-sheets/cab.htm
39 – http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scf/out22_en.html
40 – http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18325648
41 – http://www.jissn.com/content/9/1/9
42 – http://www.euromonitor.com/sports-and-energy-drinks-in-turkey/report
43 – http://www.euromonitor.com/sports-and-energy-drinks-in-turkey/report
44 – http://www.forbes.com/global/2005/0328/028_print.html
45- http://www.economist.com/node/1120373?story_id=1120373
46 – http://www.nutritionj.com/content/pdf/1475-2891-6-35.pdf
47 – http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1115541&CategoryID=77
48 – http://www.muratsaylan.com/belgeler/maltak.pdf
49 – http://www.liefinternational.com/blog/market-research/consumer-trends/world/energy-drink-market-world-outlook-for-2013/