Palavra Tespit Kiti

Kısa bir zaman önce, bir okurumuz bize şu soruyu yöneltti:

Aldatılma ve yanıltımaya çok yatkın bir yapımız var, ancak hurafe olarak isimlerdirdiğimiz bazı bilgileri yalanlamak için ciddi bilimsel alt yapıya sahip olmak gerekir. Bu noktada acaba sizler kimi otorite olarak alıyorsunuz? Sizce “doğru budur” diyeceğiniz “güvenilir” bilgilere nasıl ulaşıyorsunuz? Yani bir başka site ile sizi de doğrulamak zorunda kalmayalım diye soruyorum.

Bizce bu çok yerinde bir soru. Yalansavar ekibi olarak, ele aldığımız konuları, araştırdığımız iddiaları mümkün olduğunca tarafsız bir bakış açısıyla incelemeye çalışıyoruz.  Bu inceleme sırasında, öne sürülen iddianın geçerliliğine, bilim literatüründeki verilere ve elbette bu verilerin kalitesine bakıyoruz. Daha sonra bu veriler ışığında yaptığımız değerlendirmeyi okurlarımızla paylaşıyoruz, ayrıca her isteyenin kendi araştırmasını da yapması için yazılarımızda -sansasyonel iddialarda bulunmayı ve spekülasyon yapmayı seven pek çok diğer web sitesinin aksine – detaylı kaynakça belirtiyoruz.

Ancak unutmamak gerekir ki, bilimin esası eleştirel düşüncedir. Eleştirel düşünce ise soru sormayı, sorgulamayı gerektirir. Bizim öncelikli amacımız,  eleştirel düşünme alışkanlığını yaygınlaştırmak ve okurlarımızın karşılaştıkları iddiaları sorgulama alışkanlığı edinmesine yardımcı olmak.

Bu yazımızda, sizlerle gerek internet gerek diğer kaynaklarda rastladığınız iddiaları kendi kendinize test etmenize yarayacak 10 maddelik  pratik bir Palavra Tespit Kiti‘ni paylaşmak istiyoruz. Scientific American dergisi yazarı ve Skeptic dergisi kurucusu Michael Shermer’in özetlediği “Palavra Tespit Kiti” (Baloney Detection Kit) sözde-bilimden UFO’lara, alternatif tıptan komplo teorilerine dek her alanda kullanabileceğiniz bir rehber.

Gelin Shermer’in Palavra Tespit Kiti‘ndeki sorulara kısaca bakalım:

Kuzu postuna bürünmüş kurtları tespit etmek her zaman kolay değil.

1. İddianın kaynağı ne kadar güvenilir? Özellikle sözde bilimciler haberleri ve yazılarını muhtelif veri ve iddialarla doldurmayı çok severler. Ama haber/ iddia kaynağının diğer iddialarının ne kadar akla yakın olduğuna bakmak iddianın ciddiyeti hakkında iyi bir fikir verebilir.

2. İddianın sahibi daha önce benzer başka iddialarda da bulunmuş mu? Verileri çarptırarak sansasyonel haber yaratmak isteyen ya da sözde bilimle uğraşan kişiler genel bilimsel topluluk tarafından kabul görmeyen tuhaf iddiaları sürekli ortaya atma eğilimindedirler.

3. İddia/haber başka bilimsel kaynaklar tarafından teyit edilmiş mi? Geçerli bilimsel iddialar, tanım itibariyle tekrarlanabilir olmalıdır. Tek bir kişi ya da ekip tarafından bulunduğu söylenen ve başka ekipler tarafından tekrar edildiğinde aynı sonucu vermeyen iddialara her zaman için şüphe ile yaklaşmalıyız.

4. İddia/haberin dayanak noktası yaşadığımız dünya ile uyumlu mu? Buna en güzel örnek belki de geçen yıl CERN’de saptandığı söylenen “ışıktan hızlı giden nötrino’lar”. İddia ilk ortaya atıldığında tüm bilim dünyası oldukça heyecanlanmıştı, ama bir o kadar da tereddütlüydü kabul etmek için. Çünkü gözlendiği söylenen fenomen, Einstein’in görecelik kavramı ve bildiğimiz fizik kurallarına oldukça ters idi. Zaman içinde gördük ki, yapılan deneylerde elde edilen veriler aslında bir cihaz hatasından ibaretmiş, bildiğimiz fizik kuralları halen geçerliliğini koruyor.

5. Herhangi birisi, öne sürülen iddianın yanlış olduğunu göstermek için herhangi bir girişimde bulunmuş mu? Bilimsel çalışmalarda, bilimle uğraşan herkesin içine düşebilecekleri ciddi bir durum var: teyit önyargısı. Hepimiz inandığımız, bulmak istediğimiz şeyleri bulmaya, inancımızla çelişen şeyleri ise görmezden gelmeye meyilliyiz. Bu, bilimsel çalışma yapan bilim insanları için de geçerli. Bu nedenle bir çalışma yapıldıktan sonra onu tekrar eden veya aksini iddia eden çalışmaların yapılması ve bir konu hakkında yargıya varırken o konunun lehine ve aleyhine sonuçlar veren tüm çalışmaların bir arada değerlendirmesi objektiflik adına çok önemli.

6. Diğer bilimsel verileri iddia sahibinin öne sürdüğü iddiayı destekliyor mu, yoksa aksini mi gösteriyor? Eğer bir konuda yapılmış 100 çalışma bir şey söylerken tek bir çalışma tam zıddını söylüyorsa, bu çalışmaya biraz şüpheyle yaklaşmak yerinde olacaktır.

7. İddia sahibi bildik, kabul görmüş bilimsel yöntemleri mi kullanıyor, yoksa kendi iddiasını destekleyecek şekilde yöntemleri seçiyor/ çarpıtıyor mu? Bilimsel çalışmalardaki altın standart çift kör kontrollü deneylerdir. Çünkü bu tip deneyler hem deneğin hem deneyi yapanın içinde bulunabileceği teyit önyargısı ya da plasebo etkisi gibi durumlara karşı en dayanıklı yöntemlerdir. Benzer iddiaları sınamak için yapılan çalışmalarda, daha sıkı kontrol kullanan çalışmanın sonuçlarının daha güvenilir olacağını her zaman hatırlamak gerekli.

8. İddianın sahibi, yeni bir iddiada bulunurken kendi görüşünü destekleyen veriler sunmak yerine karşıt görüşü destekleyen verileri karalamayı mı seçiyor?  Bilimsel iddialar, kanıtlara dayalı olmak zorunda. Eğer bir iddia sahibi kendi iddiasını verilerle desteklemek yerine, enerjisini kendisine karşıt görüşte olan iddiaları çürütmek için kullanıyorsa bu da bizim için bir alarm unsuru olmalı. Bu durum, genelde iddia sahibinin elinde kendi iddiasının doğru olduğunu gösteren bir veri olmadığının, yerine ideolojik olarak iddiasının karşıtı verileri karalamayı seçtiğinin bir işareti. Bu davranışın en bariz örneğini aşı-karşıtlarının iddialarında görüyoruz. Bu kişiler, enerjilerini aşıların otizme neden olmadığını gösteren çalışmalara saldırmakla harcıyorlar, ancak aşıların otizme neden olduğunu gösteren herhangi bir bilimsel çalışma sunabilmiş değiller.

9. Öne sürülen iddia, eski ve kabul gören açıklamadan daha kapsamlı bir açıklama içeriyor mu? Bilim sayesinden her geçen gün yaşadığımız dünya hakkında daha kapsamlı bilgi sahibi oluyoruz. Öne sürülen her yeni iddianın, gözlenen fenomenleri, yerini aldığı eski teoriye göre daha kapsamlı ve iyi şekilde açıklaması gerekir. Bunun konuya ilişkin güzel bir örnek AIDS teorisi karşıtları. Çok tuhaf gelebilir ama bugün hala AIDS’in HIV nedeniyle olmadığını, eşcinsellere özgü yaşam biçiminin meydana getirdiği fizyolojik bir durum olduğunu iddia edenler var. Bu kimseler AIDS ile ilgili yeni bir hipotez ortaya koyuyorlar. Ancak hipotezlerini verilerle destekleyemedikleri gibi, öne sürdükleri iddia eşcinsel olmayanların nasıl AIDS kaptıklarını açıklayamıyor.

10. İddia sahibininin ideolojik bakış açısı veya bireysel kazancı iddia ile ne kadar ilintili? Hepimiz belirli ideolojilere ve inançlara sahibiz, bunlardan arınmak ise oldukça zor. Bu nedenle bilimsel yayınların hakem denetimli yayın organlarında yayınlananlarını ciddiye almakta yarar var. Hakem denetimi, yapılan çalışmanın, yapan kişinin ideolojik veya maddi bağlarından soyutlanmış olup olmadığını denetlemek açısından önemli bir adım.

Elbette bu liste yüzde yüz işe yarıyor diyemeyiz. Ancak karşımıza gelen bir iddiayı buradaki sorulara tabi tutarak irdelemek, en azından bu iddiaları  körü körüne kabul etmemizi engelleyerek,  olaylara eleştirel bir bakış açısıyla bakma alışkanlığı kazanmamız konusunda bize yardımcı olabilir.

1. Open Culture. Michael Shermer’s Baloney Detection Kit: What to ask before believing?
2. Michael Shermer. Baloney Detection. Scientific American.