Şu anda yokum, bilinçaltıma mesaj bırakabilirsiniz…

Bart Simpson’dan 2000 yılı seçimlerine gönderme.

Subliminal mesaj kavramı uzun bir süredir gündemimizi meşgul ediyor. Yalansavar okurlarından gelen talepler eşimin ricasıyla (!) birleşince bu konuyu da Yalansavar’a taşımak şart oldu 🙂

Öncelikle subliminal mesaj nedir, neden bu kadar tartışılıyor ve ne zamandan beri hayatımızda?

Subliminal kelimesi Türkçe’de de aynı şekilde geçiyor ama bulduğum en Türkçe karşılık ‘alt algısal‘ idi. Bu kelime aslında güzel açıklıyor. Bilinçli algılama düzeyimizin altında, bilinçsiz algı düzeyimizin üstünde kalan uyaranlara subliminal uyaran diyebiliriz. Örneğin izlediğimiz bir filmde milisaniyeden daha kısa bir süre boyunca ekranda belirip kaybolan bir görüntü ya da dinlediğimiz bir müzik parçasında maskelenmiş arkaplan sesi/melodisi bilinçli algımız dışında beynin belirli bölgelerini uyarabilir ve belli sonuçlar doğurabilir (1).

Tartışmanın nedenini anlamak için çıkış noktasına dönmemiz gerekiyor. Biraz gerilere, 1957 yılına dönüyoruz ve tarihe “Vicary Deneyi” olarak geçen bir olaydan bahsediyoruz.

James Vicary, New Jersey’de bir sinema salonunda Piknik isimli bir film gösterilirken özel bir cihazla 5 saniyede bir, saniyenin üç binde birinde görünüp kaybolan “Coca Cola iç!“, “Aç mısın? Patlamış mısır ye!” gibi mesajlar gösterdiğini ve bu sayede Coca Cola satışlarında %18,1 ve patlamış mısır satışlarında %57,8 artış kaydettiğini iddia ediyor (2). Bu olay epey fırtına koparıyor olmalı ki CIA bu deneyi temel alarak “Subliminal algılamanın operasyonel potansiyeli” adlı bir rapor yayınlıyor ve 1958’de bu tip reklamlar yasaklanıyor (3).

Gel gelelim bu deney değişik bilim adamlarınca tekrarlanıyor fakat belirgin bir etki gözlemlenemiyor. Psychological Corporation başkanı Dr. Henry Link Vicary’ye bu deneyi birlikte yapmak konusunda meydan okuyuyor (2). Ama sonuçta 1962’de James Vicary bu deney sonuçlarını dikkat çekmek için abarttığını, aslında elde edilen sonuçların anlam ifade etmeyecek kadar küçük farklara dayandığını itiraf ediyor (3).

“Çocuklara bir mesajım var!”

Tabi bu sonuçlar çok tartışma yaratıyor. Birçok tüketici markaların kendilerini manipüle ettiğinden endişeleniyor. Daha ötesi, 1980’lerde dini grupların Rock gruplarına subliminal mesaj yapıyorsunuz iddiası. İki grup aile İngiliz müzisyen Ozzy Osbourne‘a, şarkılarında geri maskeleme (backmasking) yöntemi kullanarak çocuklara intihar etmelerini telkin ettiğini iddia ederek dava açıyor. Mahkeme iki davayı da bu yöntemin işe yaradığına ilişkin kanıt olmaması nedeniyle reddediyor (8).

2000’de George Bush’un A.B.D. seçimlerinde subliminal mesaj kullandığı iddiası da bu konudaki toplumsal paranoyanın sonuçlarından birisi. Bush, seçim kampanyası sırasında rakiplerine ‘sıçan’ (rats) demekle ve bunu subliminal mesajla sağlamlaştırmaya çalışmakla itham ediliyor (8). Kampanya reklamında flu bir şekilde ekrana çıkan “Bureaucrats” yazısının son dört harfinin ekranda 30 milisaniye boyunca tek başına göründüğü görüntü kanıt olarak sunuluyor. Cumhuriyetçiler pardon diyerek reklam filmini geri çekiyorlar. Videoya buradan ulaşabilir ve 25’inci saniyesine dikkatlice bakabilirsiniz.

Bush rakibine sıçan dedi mi?

Konuyla ilgili bir espri de South Park‘tan gelsin: 15.sezonda yayınlanan “Broadway Bro Down” bölümünden şu alıntıyı izleyebilirsiniz…

Bilimsel Açıdan

Subliminal mesajlarla ilgili sorunlardan birisi nesnel algı seviyesiyle ilgili. Algının birkaç seviyesi var ve uyaranların bu seviyelere nasıl sızdığı tartışmalı bir konu. Algının ölçümlenebilmesi de çok zor. Örneğin zaten susuz hissediyorsanız izlediğiniz filmde su içen herhangi birisi de sizi su içmeye yöneltebilir. Benzer şekilde aç hissettiğinizde kokuların sizi belirli bir yiyeceği tüketmeye yönelttiği bilinen bir gerçek. Algıladığınız bu kadar çok uyaran arasında subliminal olanları özel olarak ayırmak kontrollü deney açısından zor bir süreç.

Özellikle Vicary’nin pardon demesinden sonra bilim dünyası subliminal mesajlar konusunda çok da pozitif olmayan bir yargıya sahip oldu. Çünkü bu deney ne kadar tekrarlansa  da anlamlı sonuçlar üretilemedi.

Öte yandan son yıllarda şaşırtıcı bazı gelişmeler oluyor ve bildiklerimizi gözden geçiriyoruz. En yakın örnek, geçtiğimiz yıl yapılan bir çalışmada belirli subliminal uyaranların beyinde farklı bölgeleri aktive ettiğinin fMRI görüntüleme sistemiyle tespit edilmesi oldu (6). Yakın zamanlı başka bir çalışmada daha ilginç bir bulgu elde edildi. Subliminal uyaranların beynin farklı bölgelerinde farklı motivasyonlar oluşturabileceği ve daha ilginci motivasyonların bile bilinçdışı çalışabilecekleri iddia ediliyor (5 ve 7).

En son Scientific American Mind dergisi bu olayı daha geniş kapsamlı olarak ele aldı(8). Aslında subliminal mesajlar bizi etkiliyor. Fakat görünen o ki beynimizin karar verme mekanizması o kadar karmaşık ki subliminal mesajlar bizim kararlarımızda bir bileşen olmaktan öteye gidemiyor.

“…Subliminal mesajlar bizim eğilimlerimizin dışında bizi yönetecek önergeler veremezler. Hatta biz bu çok basit önerilere son derece kısıtlı ve özel şartlar altında açığız. Çünkü bu bilinçaltı ipuçları bizim hafıza sistemimizin içinden tıpkı ekranda anlık beliren uyaran kadar büyük bir hızla geçiyor. Eğer bizim nihai amacımızla uyuşmuyorsa veya doğal eğilimlerimizi yansıtmıyorsa sanıldığı kadar güçlü değiller…” (8)

Aynı makalede anlatıldığı kadarıyla, bilim insanları Vicary deneyine benzer bir kurulum yapmış fakat  mesajların yerleştirilmesi konusunda birkaç varyasyon denemişler. Örneğin mesajlarda “Coca Cola” gibi yaygın bir marka yerine “Lipton Ice-tea” gibi daha az tüketilen bir marka kullanılmış. Mesaj hem “Madagaskar” filminin eğlenceli sahnelerinin arasına, hem de “Trainspotting” filminin rahatsız edici uyuşturucu sahnelerinin içine yerleştirilmiş. Önceden aldıkları tabletlerle susatılan deneklerin “Madagaskar” filminde aldıkları mesajdan etkilendikleri görülmüş. Ama dikkat edilirse susuz hissetmeyen ve subliminal mesajı uygun şartlar altında almayan seyircilerde herhangi bir talep yaratılamıyor. Ayrıca mesajın verilme anının karar verme anına olan uzaklığı da önemli bir parametre.

Bu konu son yıllarda çeşitli şirketlerin sigara bıraktıran ya da zayıflatan ‘kaset’ satışına başlamasıyla da gündeme geldi. Sözde bu kasetler subliminal mesajlar yoluyla bilinçaltımıza etki ediyorlarmış.

Hemen heveslenmeyin, çünkü bilimsel olarak, subliminal mesajlarla sigarayı bırakmak ya da zayıflamak plasebo etkisi dışında bir işe yaramıyor. Yapılan bazı çalışmalar (9,10) bu konuda bir neden sonuç ilişkisi olmadığını net olarak gösteriyor.

Zaten yukarıda anlattığımız gibi, subliminal mesajlar çok kısa bir süre beyne etkide bulunuyor. Bunların kalıcı etki yaratabildiğine dair bir kanıt yok. Karar vermeyi belli şartlarda etkilese bile yaşam stilini değiştirecek kadar güçlü bir etki yaratmaları olası görünmüyor.

Sonuç:

Subliminal mesajlar kullanarak  bilinçaltında alınan kararlara etki etmek mümkün olabilir ama bu yöntem abartıldığı kadar güçlü değil.

Kaynaklar:

[1] Wikipedia: Subliminal Stimuli

[2] Snopes.com: Subliminal Advertising

[3] Wikipedia: James Vicary

[4] Simon the Scammer Blog: Subliminal Advertising: Does it Exist?

[5] Neurologica Blog: Subconcious Motivation

[6] ScienceDirect: Exposure to subliminal arousing stimuli induces…

[7] Association for Psychological Science: Is Your Left Hand More Motivated Than Your Right Hand?

[8] Scientific American Mind: How Advertisements Manipulate Behavior

[9] Psychology and Marketing: The case against subliminal manipulation

[10] Journal of Applied Psychology: Subliminal self-help audiotapes: A search for placebo effects.

Not: Bu konunun doğası gereği bazı bilimsel makalelerin tam metinleri herzaman erişilebilir olmuyor. Bunlara üniversite ağlarından erişebilirsiniz. Birçok üniversite, kendi kablosuz ağlarından bu tip makale sitelerine sınırsız erişim sağlıyor…

Bart Simpson resmi bartsblackboard.com sitesinden alınmıştır, The Simpsons dizisinin tüm hakları Fox‘a aittir.